Η τεχνική προχώρησε με γιγαντιαία βήματα. Ο άνθρωπος, όμως, αμφιβάλλω πολύ. Κ. Αξελός

Ο κόσμος μας είναι ένα ανοιχτό όλον. Εμείς οι άνθρωποι δεν συναντάμε ποτέ το όλον, αλλά αποσπάσματά του, όπως τα αντιλαμβανόμαστε μέσα στο χωροχρόνο μας».

«Ορισμένα διαβάσματα λογοτεχνικά, δεν θα αναφέρω πολλά ονόματα, θα αναφέρω μόνο τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, ορισμένα διαβάσματα κειμένων, του Νίτσε ιδίως, όσο μπορεί να τα καταλάβει ένας έφηβος, ορισμένα μαθήματα στο γυμνάσιο, με οδήγησαν να καταλάβω ότι υπάρχει μια διάσταση της σκέψης, της αρθρωμένης σκέψης, που καλείται εδώ και 2.500 χρόνια φιλοσοφία. Και μετά άρχισα να σπουδάζω συστηματικά τη φιλοσοφία, και μετά την δίδαξα επί σειρά χρόνων στη Σορβόννη, και συγχρόνως έγραφα, γιατί φιλοσοφία είναι κάτι που λέγεται και γράφεται, γίνεται μέσα από τον διάλογο και τη γραφή και την επικοινωνία με τον αναγνώστη», είχε πει το 1990 σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Περίπλους».

Η εποχή μας - και οι άνθρωποι που της ανήκουμε - χαρακτηρίζονται από μία σειρά προβλημάτων που η επίλυσή τους φαίνεται εξαιρετικά δυσχερής. Το οικονομικό, το οικολογικό πρόβλημα, το κοινωνικό και το πολιτικό, το εκπαιδευτικό, το πολιτιστικό και το ερωτικό, ζητούν μια ειδική και ολική αντιμετώπιση.

Αυτά είναι τα θέματα που σχολιάζει και προσπαθεί να αναλύσει σε ένα από τα βιβλία του ο Κώστας Αξελός. Εντοπίζει τον πυρήνα των σημερινών "φαινομένων" και ξεδιπλώνει τους μηχανισμούς του με εξαιρετικό απλουστευμένο τρόπο.

Μέσα, όμως και πέρα από όλα αυτά τα προβλήματα, παίζει ένα πολύ πιο οικουμενικό και ριζικό ερώτημα: αφορά στη σχέση μας με τον Κόσμο, το ποιητικό και στοχαστικό μας άνοιγμα, το αίνιγμα της στάσης μας προς τους ίδιους τους εαυτούς μας, τους άλλους, τα πράγματα, τη σκέψη και τη δράση, τη φύση και την ιστορία.

Αυτό το πρώτο και το ύστατο ερώτημα συνιστά το ύπατο διακύβευμα. Διακυβεύονται τόσο ο άνθρωπος όσο και ο Κόσμος. Ο άνθρωπος αποτελεί το διακύβευμα του Κόσμου και ο Κόσμος το διακύβευμα του ανθρώπου. Ριγμένοι στην παγκόσμια περιπλάνηση, με κλονισμένες όλες τις αλήθειες και τις αξίες, τα θεμέλια και τα νοήματα, θα έπρεπε ίσως να σταθούμε πιο φιλικά μέσα και απέναντι στο παιχνίδι του χωροχρόνου που διαπερνά και ξεπερνά όλα τα αποσπάσματα και όλα τα σύνολα.

"Η ποίηση δεν υπάρχει για να μας συγκινεί ανώδυνα ή να μας ρίχνει σε φθηνές φαντασιώσεις. Δεν είναι υποκατάστατο ζωής, αν και έτσι την έχουμε καταντήσει. Μας ανοίγει στον κόσμο, άμα επικοινωνούμε καίρια μαζί της. Περισσότερο από προφορικός ή γραπτός λόγος, η ποίηση αντιστοιχεί στην ποιητικότητα του κόσμου.

Η τέχνη δεν αναπτύχθηκε για να ονειροπολούμε βλέποντας, ακούοντας, διαβάζοντας, και να αντιμετωπίζουμε σαν αντικείμενα τα ανοιχτά και πολυδιάστατα έργα της.

Ο κουτός τουρισμός που χάσκει μόνο απέναντι στα τοπία και τα μνημεία εμποδίζει κάθε παραγωγική εγρήγορση. Περιηγητές και εκδρομείς δεν κάνουν άλλο, συνήθως, παρά να καταναλώνουν.

Τελείως διαφορετική είναι μια απαιτητική και επικίνδυνη όχι στάση, αλλά σχέση με αυτό που μας προσφέρεται. Η σχέση αυτή ανοίγει δρόμους"...

«Κάποτε ο Βούδας, που στεκόταν ο ίδιος πέρα από το θεϊκό και το ανθρώπινο, έκανε μια ομιλία στους ανθρώπους που είχαν μαζευτεί γύρω του. Μια ομιλία και όχι διάλεξη, γιατί ευτυχώς εκείνη την εποχή δεν δίνονταν διαλέξεις. Αμα τελείωσε την ομιλία του, ένας ακροατής σηκώθηκε και του είπε:Μας μιλάς αφ' υψηλού, είσαι ένας ταχυδακτυλουργός των λόγων, είσαι αινιγματικός, σκοτεινός,τυχοδιώκτης και απατεώνας, όλα αυτά που μας λες είναι δυσνόητα, δεν είναι αληθινά, δεν δίνεις απάντηση σε τίποτε, μας κοροϊδεύεις. Και ο Βούδας του απάντησε ήρεμα: Ναι, έχεις κι εσύ δίκιο,παιδί μου, κι εσύ είσαι Βούδας. Και ο «πεφωτισμένος λυτρωτής» πρόσθεσε πιο χαμηλόφωνα και μεένα συγκρατημένο και σχεδόν αδιόρατο χαμόγελο: Και ο Βούδας είναι μάταιος, όπως και η ζωή και οι αλυσιδωτές αναγεννήσεις - μετενσαρκώσεις ή μετεμψυχώσεις της, που πέρα από κάθε επιθυμίαμπορούν να βρουν το οριστικό τους τέλος».

Σε αυτή τη στοχαστική αποστροφή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη συνθήκη του Κώστα Αξελού, ο οποίος δεν θεωρεί τον εαυτό του φιλόσοφο αλλά στοχαστή, και μάλιστα στοχαστή παράνομο, «έξω από όλα τα κυκλώματα ή τα αντικυκλώματα, που δεν προσπαθεί να ιδρύσει σχολές και να έχει οπαδούς». Άλλωστε στην αναγγελία του βιβλίου του Ανοιχτή Συστηματική (πρώτη έκδοση 1984) είχε δηλώσει:

«Δεν επιδιώκουμε να προσφέρουμε ένα σύστημα του κόσμου ή της σκέψης ­όπου κόσμος και σκέψη παραμένουν το καθένα τους λίγο πολύ ξεχωριστό και κλειστό ­αλλά να επεξεργαστούμε μια ανοιχτή συστηματική που προσπαθεί να φέρει ως τη γλώσσα και να σκεφτεί το άνοιγμα και τα ανοίγματα του κόσμου, αδιαχώριστα από το άνοιγμα και τα ανοίγματα του χρόνου».

O Kώστας Aξελός γεννήθηκε στις 26 Ιουνίου 1924 στην Αθήνα. Παράλληλα με τις ελληνικές γυμνασιακές του σπουδές παρακολούθησε μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και στη Γερμανική Σχολή. Καθώς η ονομαζόμενη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν παρείχε ικανοποιητική διδασκαλία της φιλοσοφίας, γράφτηκε στη Νομική, αλλά ο πόλεμος τον έστρεψε προς την πολιτική: κατά τη διάρκεια της γερμανο-ιταλικής κατοχής πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση και ακολούθως στον εμφύλιο -στον οποίο είχαν στρατιωτικά εμπλακεί και οι Άγγλοι- ως οργανωτής, δημοσιογράφος και θεωρητικός του κομμουνιστικού κινήματος (1941-1945).

Το ΚΚΕ τον διέγραψε από τις τάξεις του και ένα κυβερνητικό στρατοδικείο τον καταδίκασε σε θάνατο. Στο Παρίσι εγκαταστάθηκε στα τέλη του 1945. Σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόννη. Από το 1950 ως το 1957 εργάσθηκε ως ερευνητής στο C.N.R.S. (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας), στο φιλοσοφικό τμήμα. Κατόπιν συνέχισε την ερευνητική του εργασία για τις δύο διδακτορικές του διατριβές στην Εcole Pratique des Hautes studes (Πρακτική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών) ως το 1959. Από το 1962 ως το 1973 δίδαξε φιλοσοφία στη Σορβόννη.

Δημοσίευσε (ελληνικά στην αρχή και ακολούθως γαλλικά κατά κύριο λόγο, αλλά και γερμανικά) σειρά βιβλίων που έχουν μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες. Έχει δώσει διαλέξεις σε όλον τον κόσμο. Το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων και των διαλέξεών του έχει περιληφθεί στα βιβλία του. Ανατρέχοντας στην ποιητική σκέψη του Ηράκλειτου, και πέρα από τον Μαρξ και τον Χάιντεγκερ, προσπάθησε να προωθήσει, ανιχνεύοντας τον ορίζοντα της περιπλάνησης, μια καινούργια σκέψη του παιχνιδιού της αποσπασματικής ολότητας, σκέψη ιστορική και συστηματική, ανοιχτή και πολυδιάστατη, ερωτηματική και πλανητική, που αντιμετωπίζει το διακύβευμα της εποχής της τεχνικής.

Ο Κόσμος, που γίνεται μετά το 1984 ο κόσμος, παραμένει το πρόβλημα, μάλλον το ερώτημα, στο οποίο επικεντρώθηκε η σκέψη του, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ατομική και την ιστορικοπαγκόσμια εμπειρία: οι διαφορετικές του εξουσίες και οι σχέσεις μας μαζί του τίθενται υπό ερώτηση. Πέρα από το κλείσιμο, προτείνεται ένα άνοιγμα.

Έργα του στα ελληνικά

Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα περισσότερα από τα έργα του:

Εστία: «Αινιγματικές απαντήσεις», «Ανοιχτή συστηματική», «Από το εργαστήρι της σκέψης», «Αυτή η διερώτηση», «Για μια προβληματική ηθική», «Μεταμορφώσεις», «Προς την πλανητική σκέψη», σε μετάφραση Κατερίνας Δασκαλάκη, Φρ. Αμπατζοπούλου και Νίκου Φωκά. Από τις ίδιες εκδόσεις θα κυκλοφορήσουν δύο ακόμα βιβλία του: Le Jeu du monde και Ce qui advient.

Νεφέλη: «Συζητήσεις», «Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα», «Γιατί σκεφτόμαστε; Τι να πράξουμε;», «Αυτοβιογραφικές σημειώσεις» και το τελευταίο του «Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της τέχνης».

Καστανιώτης: «Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής». Εξάντας: «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία».

Στον επόμενο σύνδεσμο διαβάστε μια σπάνια συνέντευξή του στην "Κ"

Κώστας Αξελός: «Η φιλοσοφία σήμερα δεν μπορεί να υπηρετήσει τίποτα και κανέναν»